Το κείμενο που ακουλουθεί είναι δική μου μετάφραση του άρθρου «Apophenia How the Internet Transforms the Individual into a Conspiracy of One», του Έντουαρντ Σνόουντεν (Edward Snowden).
Μετά το τέλος του άρθρου ακολουθούν δικές μου σημειώσεις (κλικ εδώ για να πάτε κατ’ευθείαν εκεί).
Αποφαινεία: Πώς το Διαδίκτυο μεταμορφώνει το άτομο σε «Συνωμοσία του Ενός»
1.
Όσο πιο εύκολη γίνεται η παραγωγή πληροφοριών, τόσο πιο δύσκολη γίνεται η κατανάλωση της πληροφορίας —και τόσο πιο δύσκολα πρέπει να εργαστούμε για να ξεχωρίσουμε το πλαστό από το αυθεντικό.
Οι άνθρωποι είναι μηχανές που δημιουργούν νόημα, αναζητώντας τάξη στο χάος. Οι ικανότητές μας για αναγνώριση προτύπων (patterns)[1] είναι καθοριστικός παράγοντας για τον καθορισμό της νοημοσύνης. Αλλά τώρα ζούμε σε ένα δυστοπικό ψηφιακό τοπίο που έχει δημιουργηθεί ειδικά για να υπονομεύσει αυτές τις δυνατότητες, εκπαιδεύοντάς μας να μπερδεύουμε τα προ-σχεδιασμένα μοτίβα (patterns) με βολικές συμπτώσεις, ακόμη και με συμπτώσεις που έχουν νόημα.
Γνωστό σκηνικό: Στείλτε email σε ένα συνάδελφο για τον κακό καιρό κι αρχίστε να λαμβάνετε διαφημιστικά banner για φτηνές πτήσεις στην Κορσική (ακούω ότι είναι ωραία εκεί;). Γκουγκλίστε «άδεια χειροτονίας» ή «ωράριο δημαρχείου» και παρακολουθήστε τα εισερχόμενά σας να γεμίζουν με προσφορές εκπτώσεων για δαχτυλίδια ή κούνιες. Για όσους από εμάς μεγαλώσαμε κατά την άνοδο του «καπιταλισμού επιτήρησης»[2] (surveillance capitalism), η διαδικτυακή μας εμπειρία έχει καθοριστεί από την προσπάθεια να ξεχωρίσουμε τη σύμπτωση από την αιτία και το αποτέλεσμα. Σήμερα καταλαβαίνουμε (αν όχι και αποδεχόμαστε) ότι η υπερ-κατανάλωση πληροφοριών στο διαδίκτυο έχει τίμημα το να γινόμαστε… υπερ-καταναλωμένοι, αναλωμένοι από την αφαίμαξη που μας κάνουν οι εταιρείες τεχνολογίας, ώστε να αρπάξουν τα δεδομένα που εκκρίνουν οι αναγνώσεις μας: Κάντε κλικ και οι Πέντε Μεγάλοι μαζεύουν ένα ακόμη δείγμα των «προτιμήσεών σας» -για εκμετάλλευση.
Το πραγματικό κόστος αυτής της αναδρομικής κατασκευής της πραγματικότητας από το εφήμερο των προτιμήσεών μας, είναι ότι κατασκευάζει έναν ξεχωριστό κόσμο[0] ειδικά για κάθε άτομο, χωριστά.
Και όταν ζείτε μέσα στο κέντρο ενός ιδιωτικού κόσμου, με «αντίστροφη εξαγωγή»[2] δεδομένων από το δικό σας ιστορικό αναζήτησης (την οποία υλοποιεί το Σύστημα), αρχίζετε να παρατηρείτε μοτίβα (patterns) που οι άλλοι δεν μπορούν. Πιστέψτε με, όταν λέω ότι ξέρω πώς είναι, το να σου λένε ότι «είσαι ο μόνος που βλέπει τη σύνδεση» =π.χ. παρατηρώντας ένα φαινόμενο (pattern) αδικίας— και να σε βγάζουν τελείως τρελό, όταν παρατηρείς οτιδήποτε. Το να κατασκευάζεις νόημα από απλή σύμπτωση είναι η ουσία της παράνοιας, είναι η πύλη, είτε για την οικοδόμηση του κόσμου των δικών σου ιδιωτικών συνωμοσιών[4] – είτε για μια «επιφαινεία» που σου επιτρέπει να δεις τον κόσμο όπως είναι πραγματικά.
Θέλω να μιλήσω για εκείνη την «επιφαινεία», για το πώς να ανακτήσουμε τον έλεγχο πάνω στον εξατομικευμένο, προ-συνωμοσιολογικό κόσμο μας.
2.
Ο Γερμανός ψυχολόγος Klaus Conrad ονόμασε αυτή την προαισθητική κατάσταση «αποφαινεία» (apophenia -χωρίς ελληνική μετάφραση προς το παρόν), που ορίζεται ως η αντίληψη μοτίβων (patterns) που δεν υπάρχουν στην πραγματικότητα, αλλά παραπέμπουν σε μια αόρατη εξουσία, που «πρέπει» να κινεί τα νήματα. Είναι μια θεωρία που ανέπτυξε ως ιατρικός αξιωματικός του στρατού, ειδικευμένος στα τραύματα στο κεφάλι, υπό το Τρίτο Ράιχ. Σήμερα, είναι ανάλογο με την πολιτική συνωμοσιολογική σκέψη[4].
Περίπτωση Νο. 10: ένας Γερμανός στρατιώτης σε ένα πρατήριο καυσίμων αρνείται να εξυπηρετήσει μια περίπολο που δεν έχει τα κατάλληλα χαρτιά. Κράτησε τη συμπεριφορά του μέσα στα όρια εκείνης της διαβόητης ναζιστικής τυπολατρείας, αλλά όταν η περίπολος επιστρέφει με χαρτιά στα χέρια, ο στρατιώτης εξακολουθεί να αρνείται να υπακούσει στις εντολές. Η δική του αντίληψη του μοτίβου (pattern) έχει γίνει υπερβολική, κι έχει αρχίσει να βλέπει κάθε λεπτομέρεια -π.χ. μια κλειδωμένη πόρτα, αυτή την περίπολο, αυτά τα χαρτιά (υπογεγραμμένα ή ανυπόγραφα)- ως άσκηση δοκιμασίας (τεστ συμπεριφοράς) για τον ίδιο. Η παρανοϊκή του ανυπακοή τον στέλνει στο ψυχιατρείο, όπου ο Κόνραντ τον καταγράφει ως μία ανάμεσα σε 107 περιπτώσεις που φέρνουν επανάσταση στη γερμανική κατανόηση της ανθρώπινης ψυχολογίας.
Ο Conrad έγινε διάσημος επειδή αναγνώρισε αυτή την καταπιεστική εμφάνιση μοτίβων (patterns) ως μια προψυχωτική κατάσταση που συνέκρινε με την αγοραφοβία (φόβο ηθοποιών να βγουν στη σκηνή). Κορυφώνεται σε μια ψευδή «επιφαινεία»: Η «αποφαινεία» δεν είναι μία αναλαμπή διορατικότητας στην αληθινή φύση της πραγματικότητας, αλλά μια εμπειρία «αχά» (κυριολεκτικά: Aha-Erlebnis ) που αποτελεί γέννηση αυταπάτης. Ολόκληρο το σύμπαν έχει «γυρίσει ανάποδα» και «αναδιοργανώνεται» για να περιστρέφεται γύρω από το άτομο, εκτελώντας και επιβεβαιώνοντας τις υποψίες του.
Ο Σαίξπηρ είπε ότι όλος ο κόσμος είναι μια σκηνή. Αλλά σε αυτή την περίπτωση έχει σκηνοθετηθεί ειδικά για εσάς, για το κοινό που είναι ταυτόχρονα και πρωταγωνιστής.
Για κάποιον που είχε εμμονή με την παθολογία της συνωμοσιολογίας, ο Κόνραντ ήταν και ο ίδιος αρκετά επιρρεπής στη συνωμοσιολογική σκέψη. Γεννημένος στη Γερμανία και μεγαλωμένος στη Βιέννη, η πίστη του στο Ναζιστικό Κόμμα προηγήθηκε του στρατιωτικού του καθήκοντος. Εντάχθηκε το 1940, όταν η προηγούμενη έρευνά του στην κληρονομική επιληψία έμοιαζε να είναι πολλά-υποσχόμενη τροφή για τους τερατώδεις νόμους στείρωσης των Ναζί. Ίσως ήταν καριεριστικός οπορτουνισμός, ίσως ήταν ιδεολογικός. Ή ίσως χρειάζεται ένας άνθρωπος που έχει εμμονή με αυταπάτες για να αναγνωρίσει έναν άλλο: ο Χίτλερ ήταν ένας από τους μεγαλύτερους θεωρητικούς συνωμοσιολόγους όλων των εποχών.
Μόνο που τα ίδια τα επιστημονικά ευρήματα του Conrad δεν είναι παραισθήσεις ή αυταπάτες. Στην πραγματικότητα, κατέληξε να είναι ένας από τους μόνους ναζί επιστήμονες που παρήγαγε επιστήμη χωρίς ρουκέτες, βασανιστήρια ή (μυστικιστικά) πεντάγραμμα. Οι τραυματισμένοι στρατιώτες που νοσήλευε στο πεδίο της μάχης αποδείχτηκαν καλά (επιστημονικά) δεδομένα, και οι εκατοντάδες περιπτώσεις στις οποίες εργάστηκε του επέτρεψαν να επεξεργαστεί τους νόμους της ψυχολογίας «Gestalt», όπου Gestalt[1] είναι το «μοτίβο» (pattern), μια σχολή σκέψης που υποστηρίζει ότι το ανθρώπινο μυαλό αντιλαμβάνεται, μέσα σε κάθε στιγμή, όχι απλώς μεμονωμένα στοιχεία ενός συνόλου πληροφοριών, αλλά ολόκληρες διαμορφώσεις ή μοτίβα (patterns). Για παράδειγμα, όταν βλέπουμε εναλλασσόμενες ράβδους φωτός, φαίνεται σαν να κινούνται, παρόλο που δεν κινούνται – ο εγκέφαλός μας ανακαλεί απλώς μοτίβα (patterns) που σχετίζονται με την αντίληψη της κίνησης και τα εφαρμόζει σε ακίνητα αντικείμενα.
Σε μια αποφαινική κατάσταση, όλα είναι ένα μοτίβο (pattern). Και ενώ το σκηνικό μοντέλο του Conrad χρησιμοποιεί την αναλογία του να πρωταγωνιστείτε στο δικό σας προσωπικό σόου, ο ναρκισσισμός του να ζεις στο διαδίκτυο σήμερα προσφέρει πολλά περισσότερα. Στο Instagram μπορείτε να φιλτράρετε το πρόσωπό σας, να φιλτράρετε τους ανεπιθύμητους ακολούθους, να δημιουργήσετε μια εικόνα στην οποία θέλετε να πιστεύετε εσείς και οι συνομήλικοί σας -ζείτε ιδιωτική ψευδαίσθηση μέσα σε δημόσιο χώρο, που ο κόσμος γεμίζει με likes[0]. Η κερδοσκοπική (για τις εταιρείες) συλλογή δεδομένων έχει κυριολεκτικά «αναδιοργανώσει» τον κόσμο, για να περιστρέφεται γύρω από εσάς. Όπως το θέλετε -ή όπως το θέλουν.
Η αληθινή επιφαινεία, κατά την άποψή μου, είναι ότι εσύ είσαι εκείνος που κινεί τα νήματα. Διαφώτιση είναι η συνειδητοποίηση ότι έχεις περισσότερο έλεγχο (ή δυνατότητες δράσης) από όσα σε κάνουν να πιστεύεις οι… ειδοποιήσεις στο κινητό σου.
3.
Ιδού ένας καλύτερος τρόπος σκέψης: Σε έναν αποφαινικό κόσμο, γεμάτο βουλιμία για πληροφορίες, όπου μπορείτε βασικά να βρείτε στοιχεία για όποια θεωρία θέλετε, όπου οι άνθρωποι κατοικούν σε ξεχωριστές διαδικτυακές πραγματικότητες, θα πρέπει να επικεντρωθούμε στην διαψευσιμότητα (falsifiability)[3] (που μπορεί να ελεγχθεί με δοκιμές) και όχι στην υποστηριξιμότητα (η οποία δεν μπορεί να τεκμηριωθεί).
Αυτό ακριβώς ανάπτυξε στη θεωρία του για την επιστήμη ο Εβραιο-Αυστριακός κοινωνιολόγος Καρλ Πόπερ, πρόσφυγας του Ολοκαυτώματος στη Νέα Ζηλανδία και αργότερα στην Αγγλία. Ο Πόπερ πίστευε ότι οι θεωρίες συνωμοσίας είναι ακριβώς αυτό που τροφοδοτεί ένα ολοκληρωτικό κράτος όπως η Γερμανία του Χίτλερ, βασιζόμενη στην παράνοια του κοινού για τον Άλλο και ενισχύοντάς την. Και οι εξουσιαστές γλυτώνουν, ακριβώς επειδή οι ψευδοεπιστημονικοί ισχυρισμοί τους (που υποδύονται τις έγκυρες έρευνες) έχουν σχεδιαστεί για να είναι δύσκολο να αποδειχθούν «ψευδείς», μέσα σε μια καυτή στιγμή, όταν τα συνολικά δεδομένα -για να μην αναφέρουμε την αίσθηση ιστορικών συνεπειών- είναι αναπόφευκτα ατελή.
Σύμφωνα με τα φώτα του Πόπερ -και, θα έλεγα, λόγω βασικής διαίσθησης για ανθρώπινη αξιοπρέπεια- δεν πρέπει να θεωρούμε καθόλου «επιστημονικές» αυτές τις αυθαίρετες θεωρίες.
Ο Καρλ Πόπερ είναι δημοφιλής στις θεωρητικές σπουδές συνωμοσιολογίας, αλλά θέλω να αναφέρω μια συγγενική ιδέα του, που νομίζω ότι υποτιμάται σ’ αυτά τα πλαίσια, που είναι το ότι οι περισσότερες ανθρώπινες ενέργειες έχουν ακούσιες συνέπειες. Η στιγμιαία διαφήμιση υποτίθεται ότι θα έφερνε ενημερωμένους καταναλωτές. η Υπηρεσία Εθνικής Ασφάλειας υποτίθεται ότι προστατεύει «εμάς» με το να εκμεταλλεύεται «αυτούς». Αυτά τα σχέδια στράβωσαν φριχτά. Αλλά μόλις ξυπνήσετε με την ιδέα ότι ο κόσμος έχει διαμορφωθεί (ηθελημένα ή ακούσια) με τρόπους με τους οποίους δεν συμφωνείτε, μπορείτε να αρχίσετε να τον αλλάζετε.
Καλόπιστα, οι «μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος» (whistleblowers) σε όλο τον κόσμο φέρνουν όλες αυτές τις αντιφάσεις στη δημοσιότητα, στην προσοχή του κοινού. διευκολύνουν τη δημόσια επιφαινεία, θυμίζοντάς μας ότι δεν είμαστε σε καραντίνα, μέσα στα ιδιωτικά, παρανοϊκά μας «στάδια». Το να σκεφτόμαστε δημόσια, πολλοί μαζί, μας επιτρέπει να ανεβάζουμε στη σκηνή μια εντελώς διαφορετική παράσταση. Γινόμαστε περισσότερο σαν τους κοινωνικούς θεωρητικούς του Πόπερ:
Ο συνωμοσιολόγος θα πιστέψει ότι οι θεσμοί μπορούν να κατανοηθούν πλήρως ως αποτέλεσμα συνειδητού σχεδιασμού, ενώ σαν συλλογικότητες, συνήθως τους αποδίδει ένα είδος ομαδικής προσωπικότητας, αντιμετωπίζοντάς τους ως συνωμότες, σαν να ήταν μεμονωμένοι άνθρωποι. Σε αντίθεση με αυτήν την άποψη, ο κοινωνικός θεωρητικός θα πρέπει να αναγνωρίσει ότι η εμμονή των θεσμών και των συλλογικοτήτων δημιουργεί ένα πρόβλημα που πρέπει να λυθεί μέσα από ανάλυση των ατομικών κοινωνικών δράσεων και των ακούσιων (και συχνά ανεπιθύμητων) κοινωνικών συνεπειών τους, καθώς και των επιδιωκόμενων σκοπιμοτήτων τους.
Ίσως είμαι παραπλανημένος, που βρίσκω λόγους για αισιοδοξία σε αυτήν την ιδέα —κι όχι μόνο επειδή με απαλλάσσει από το να εκχωρήσω την τελευταία λέξη στον πρώην Ναζί Κόνραντ. Η σκέψη του Popper προσφέρει μια διέξοδο διαφυγής από τον ιδιωτικό μας κόσμο, ξαναφέρνοντάς μας πίσω στη δημόσια σφαίρα. Ο κοινωνικός θεωρητικός είναι ένας δημόσιος στοχαστής, προσανατολισμένος στη βελτίωση της κοινωνίας, ενώ ο συνωμοσιολόγος είναι θύμα θεσμών που ψεύδονται εκτός ελέγχου.
(τέλος άρθρου)
___________________________________________
Σημειώσεις
0.
Εκτός από την τεχνητή κατασκευή ενός «ιδιωτικού κόσμου» για τον καθένα μας από εταιρείες, υπάρχουν και άλλα φαινόμενα ψηφιακού εγκλωβισμού. Π.χ. μερικοί δεν κατανοούν γιατί… δεν μπλοκάρω κανέναν στο facebook.
Αν σκεφτείτε προσεκτικά το άρθρο του Σνόουντεν, θα βρείτε τη σύνδεση και με την (απαράδεκτη κατ’ εμέ) υλοποίηση του μπλοκαρίσματος στο f/b.
«Κλειδί» είναι το ότι το facebook έχει υλοποιήσει ένα ακραίο «φιλτράρισμα» που είναι αμοιβαία απόκρυψη, εγκλωβίζοντας κάθε συμμετέχοντα σε έναν ολοένα και φτωχότερο «ιδιωτικό κόσμο», παρόλο που (υποτίθεται ότι) γράφουμε και δημόσια.
Με το θέμα έχω ασχοληθεί εκτενώς. Κυρίως διότι… έτσι όπως έχει ρυθμιστεί το fb, δεν επιτρέπει να μπλοκάρουμε ΣΧΟΛΙΑΣΜΟ από κάποιους ενοχλητικούς ΧΩΡΙΣ να γίνουν αόρατοι σε εμάς (κι εμείς αόρατoι σ’ αυτούς). Άρα, οι μόνες επιλογές μας είναι ΕΙΤΕ να μπλοκάρουμε, ΕΙΤΕ να επιτρέπουμε σχόλια μόνο σε φίλους (όπως κάνω εγώ). Αυτό δεν είναι τυχαία… ανωμαλία του fb, ούτε υπάρχει σε πιο παραδοσιακά σόσιαλ μήντια (blogs, forums, etc). Κατ’ εμέ είναι ΕΞΑΝΑΓΚΑΣΜΟΣ σε Κατακερματισμό του Δημοσίου Διαλόγου και… νεο-φεουδαρχικές «αυλές» δημοσίων προσώπων, όπου διαφωνούντες γκετοποιούνται και τυφλώνονται για να ΜΗ μπορούν να διαβάσουν π.χ. όσα γράφει ο κάθε πολιτικάντης στον τοίχο του. Κανονικά, θάπρεπε απλώς να μπορούμε να αποκλείσουμε παρενοχλητές από σχολιασμό, όπως γινόταν (και αρκούσε) σε άλλα μέσα…
1.
Pattern («πρότυπο», «μοτίβο» ή «σχηματισμός», γερμανικά Gestalt) είναι ένα σύνολο δομημένης πληροφορίας που γίνεται αντιληπτό συνολικά, σαν κάτι ενιαίο από τον ανθρώπινο νου. Είναι και η βάση της ψυχολογίας «Gestalt».
2.
Ο «Καπιταλισμός της Επιτήρησης» (surveillance capitalism) είναι ένα οικονομικό σύστημα που επικεντρώνεται στη συλλογή και εμπορευματοποίηση προσωπικών δεδομένων με βασικό σκοπό το κέρδος. Η έννοια του καπιταλισμού επιτήρησης, όπως περιγράφεται από τη Shoshana Zuboff, προέκυψε καθώς οι διαφημιστικές εταιρείες, με επικεφαλής το AdWords της Google, είδαν τις δυνατότητες χρήσης προσωπικών δεδομένων για να στοχεύσουν τους καταναλωτές με μεγαλύτερη ακρίβεια.
3.
Για το κριτήριο της διαψευσιμότητας (falsifiability) που προτείνει ο Σνόουντεν με βάση τον Πόπερ, έχω κάποιες επιφυλάξεις. Είχα διαβάσει το βασικό βιβλίο του Πόπερ «The Logic of Scientific Discovery» στην Αγγλία πριν δεκαετίες και… μάλλον πρέπει να το ξαναδιαβάσω. Το falsifiability είναι πολύ χρήσιμο σε θετικές επιστήμες, αλλά σε άλλους τομείς δεν είμαι σίγουρος αν εφαρμόζεται 100%. Για μένα έχει σημασία να βρίσκει κανείς πολλές συνδέσεις γεγονότων και συνεπαγωγές από αυτές τις συνδέσεις, που να στέκουν λογικά σαν σύνολο. Ο κίνδυνος της πλάνης ή της συνωμοσιολογίας πάντα ελοχεύει αλλά υπάρχουν αντίδοτα. Κι ένα από αυτά είναι η εγκατάλειψη της απόλυτης βεβαιότητας. Το να σκεφτόμαστε με βάση πιθανότητες, αντί απόλυτες βεβαιότητες.
4.
Ένα βασικό πρόβλημα της συνωμοσιολογίας είναι ο ανορθολογισμός που ψάχνει για απλοϊκές και ψευδείς εξηγήσεις που τυφλώνουν την αντίληψη και θολώνουν τη λογική μας ικανότητα. Ο πειρασμός υπάρχει γι’ αυτό ανέκαθεν και μάλιστα… συμφέρει το κατεστημένο. Συμφέρει (και γοητεύει πολλούς) π.χ. ο στρεβλός τρόπος σκέψης του David Icke που διαδίδει τη μπούρδα ότι ο πλανήτης ελέγχεται από εξωγήινα ερπετά. Με αυτή τη μπούρδα ο ίδιος ο David Icke έγινε…. πλούσιος πουλώντας βιβλία κι αμοιβόμενος για διαλέξεις… μπουρδολογίας.
Κατά την άποψή μου, ένα άλλο πρόβλημα (και πολύ συχνό συστατικό) στις συνωμοσιολογικές θεωρίες είναι η Αντιστροφή Αιτίας – Αποτελέσματος. Π.χ. μια κερδοσκοπική πολιτική μπορεί να προκαλέσει καταστροφές (π.χ. θανάτους), τις οποίες ένας συνωμοσιολόγος θεωρεί κύριο στόχο των κερδοσκόπων, ενώ το πραγματικό αρχικό κίνητρό τους (=η Αιτία) ήταν η κερδοσκοπία, και οι καταστροφές (που προκάλεσε) ήταν το αποτέλεσμα. Με αυτό τον τρόπο, επισκιάζεται η κερδοσκοπία που προκάλεσε κάποια συμφορά και επικρατεί παράνοια (π.χ. «θέλουν να μας εξοντώσουν»). Γι αυτό ακριβώς, οι συνωμοσιολογίες συμφέρουν το κατεστημένο. Το ότι το Σύστημα συχνά συκοφαντεί κάποιους επικριτές του σαν [δήθεν] «συνωμοσιολόγους», μπερδεύει ακόμη περισσότερο, δημιουργώντας την αφελή γενίκευση ότι «συνωμοσιολόγοι δεν υπάρχουν»….
Δείτε σχετική ανάρτηση στο facebook του φίλου Niko Demo:
